|
Ngày ấy… Sáng TạoTrần Thanh Hiệp
Mặt trời moc Mặt trời mọc Rưng rưng mùa hoa gạo Lỡ một mai tôi chết trần truồng không cơm áo Thì hồn tôi xin phảng phất chốn trăng sao Để nhìn các anh như vừa gặp buổi hôm nào Và trong câu chuyện tôi sẽ cười nhắc bảo Còn sáng tạo ta hãy còn sáng tạo
Quách Thoại
Nửa thế kỷ không lâu hơn một nỗi buồn. Tứ thơ mộc mạc này của một bài thơ cũ bất chợt hiện lên trong trí nhớ tôi khi mấy ngón tay tôi đập xuống bàn gõ để nói về đất nước, về thân phận con người của một thời đã qua. Để viết về tờ báo Sáng Tạo mà dăm ba anh em bạn chúng tôi tình cờ quen biết nhau, cho ra đời ở miền Nam Việt Nam vào giữa những năm 1950, tôi thấy khó giữ được sự thản nhiên của một người kể chuyện cũ. Tôi tự cảm thấy tôi là một người sống sót, trên đường trở về từ nỗi buồn của mình…
Mặt trời mọc.. mặt trời mọc… rưng rưng mùa hoa gạo
Tại sao có Sáng Tạo? Và Sáng tạo là gì? Nó ở đâu ra ? Những câu hỏi này đã được nêu lên nhiều lần và đã được nhiều người trả lời theo nhiều cách. Những gì đọc thấy dưới đây về Sáng Tạo không phải là những trang hồi ký phơi lòng mình trên kè đá của một người trong cuộc. Tôi muốn ghi lại những tiếng vọng của quá khứ như một cuộc đối thoại giữa những người trong cuộc với những người ngoài cuộc, giữa các thế hệ của một nước Việt Nam ở vào thời điểm cuối thế kỷ XX, lãnh thổ quốc gia thêm một lần nữa phải chia đôi vì cuộc tranh chấp đẫm máu giữa hai ý thức hệ ngoại lai mà tờ báo Sáng Tạo là một trong nhiều mảnh gương phản chiếu.
Thanh Tâm Tuyền, ngòi bút cột trụ của tờ báo này, năm 1998, đã nói về thời kỳ thai nghén của Sáng Tạo, mở đường cho việc lập cho nó một tờ tông chi :
“Khu lều bạt Thăng Long nơi tạm trú của Sinh viên Hà Nội di cư, nằm ngay trung tâm thành phố, trên đất Khám Lớn Sai Gon cũ, tháo dẹp. Sinh viên chuyển vào Đại Học Xá Minh Mạng, dù công trình xây cất chưa hoàn tất. Đặc san Lửa Việt của HSVDHHN [Hội Sinh Viên Đại Học Hà Nội], do anh Trần Thanh Hiệp làm Chủ nhiệm, anh Nguyễn Sĩ Tế làm Chủ bút, sau số Xuân Chuyển Hướng cũng ngưng xuất bản. Bấy giờ là năm 1955. Di cư đã đến hồi vãn cuộc. Hà Nội khuất biệt từ tháng 10 năm trước. Sai Gon vẫn còn xô bồ những mới mẻ, những hứa hẹn trong con mắt người di cư. Chúng tôi - các anh Trần Thanh Hiệp, Nguyễn Sỹ Tế, Doãn Quốc Sĩ và tôi - gặp nhau, cùng làm việc, quen dần nhau qua mấy số Lửa Việt - nơi đã in vở kịch Trắng Chiều của anh Tế viết khi còn ở Hà Nội, các truyện ngắn Chàng Nhạc Sĩ, Gìn Vàng Giữ Ngọccủa anh Sỹvà một vài bài thơ của tôi - đồng ý cần có một tờ báo của mình để viết cho sướng tay, để may ra đóng góp được cái gì cho công việc chung. Trong khi chờ anh Hiệp tìm kiếm nguồn tài trợ, chúng tôi nhận hợp tác với nhật báo Hòa Bình của anh Vũ Ngọc Các, làm trang Văn Nghệ hàng tuần cho tờ báo. Tôi được giao phó công việc đầu bếp lo việc sắp xếp bài vở cho trang báo vì rảnh thì giờ nhất và được nết chịu khó đọc. Nhờ trang báo này mà tôi gặp thêm bạn (...) Mai Thảo gửi đến chúng tôi Đêm Giã Từ Hà Nội Tôi nhận được một bao thư dày cộm, không địa chỉ người gửi, trong đựng xấp bản thảo đánh máy. Bút hiệu Mai Thảo hoàn toàn xa lạ với tôi. Liếc nhìn dòng chữ đầu tiên của bài gửi, tôi giật mình kinh ngạc : Phượng nhìn xuống vực thẳm : Hà Nội ở dưới ấy (...).”
Tiếp nối đặc san Lửa Việt là tờ tuần báo Người Việt mà nội dung thiên về văn nghệ hơn chính trị. Chính tờ Người Việt đã giới thiệu nhà thơ Nguyên Sa, người đã mang tới cho Sài Gòn chút hương vị Paris và tăng viện cho hai nhà thơ tự do Thanh Tâm Tuyền và Quách Thoại. Cũng trên Người Việt, Quách Thoại, qua một bài thơ tự nhiên như cuộc đời, đã gõ ba tiếng mở màn và nói những câu đầu trò cho kịch bản Sáng Tạo sau này:
Những mối tình yêu đời bất diệt
Mặt trời mọc !
Rưng rưng mùa hoa gạo Còn sáng tạo ta hãy còn sáng tạo.
Cuối năm 2001, Nguyễn Sỹ Tế, bộ óc suy nghĩ của Sáng Tạo, ở hải ngoại, trên nguyệt san Khởi Hành, đã nhìn lại Sáng Tạo với cái nhìn của sử gia về văn học
“Tạp chí Sáng Tạo là một diễn đàn văn học và nghệ thuật, đã ra đời và hoạt động tại miền Nam Việt Nam trong một bối cảnh chính trị và văn hóa đặc biêt. (…) Cuộc di cư năm 1954 [một cuộc di cư ào ạt, vĩ đại nhất trong lịch sử dân tộc so cả với thời kỳ Lê (Trịnh) Nguyễn phân tranh cốt yếu là một cuộc chọn lựa chính trị, chọn lựa chế độ cai trị giữa guồng máy Cộng Sản và guồng máy Quốc Gia. Cuộc di cư lớn lao từ Bắc vào Nam đó có điều đáng ghi nhận là nó bao gồm đủ mọi thành phần quốc dân từ nông thôn qua thị thành, từ bình ngyên lên cao nguyên, nào quân nhân, công chức, nào văn nghệ sĩ, giáo chức, học sinh-sinh viên…thôi thì sĩ–nông-công- thương đủ cả. Nguyễn Đăng Quý, sau này là chủ nhiệm Mai Thảo của Tạp chí Sáng Tạo, ở trong làn sóng di cư này với tư thế là một người trẻ không có trường để học, một công tử lang thang hết chỗ để ngao du, một nhà văn vào nghề không có nơi dụng võ. (…) Tạp chí Sáng Tạo đã bắt nguồn từ biến thiên lịch sử nói trên, nhất là cuộc di cư của anh em sinh viên Hà Nội. (…) năm 1956 (…) sau cuộc triển lãm của Duy Thanh và Ngọc Dũng, với sự giúp đỡ tận tình của nhiều nhân vật các giới, tờ nguyệt san Sáng Tạo của Mai Thảo ra đời…”.
Sự ra đời này xuất hiện như những ánh nắng đầu tiên của mặt trời, đột ngột nhưng, trong rung cảm của Quách Thoại, rất hiền lành chỉ đủ làm cho “hoa gạo rưng rưng”.
Sáng Tạo, các anh là ai ? hay Gữa đất trời nhau...
Mười lăm năm sau khi tờ Sáng Tạo được khai sinh và tám năm sau khi nó chết, Mai Thảo làm bản tổng kết, nhân dịp giới thiệu một số Truyện đã đăng trên Sáng Tạo được xuất bản.
“Tạp chí Sáng Tạo nếu được nhắc lại ở đây cũng chỉ là môt chặng đường nhỏ của đường dài và hành trình lớn. Tờ báo cũ ấy chỉ muốn như vậy. Tự nhận cho nó như vậy”.
Nhưng đi ngược dòng thời gian, dừng lại thời điểm cuối những năm 1950 thì lại có thể có cách tính sổ khác, cách của Thanh Tâm Tuyền trong bài thơ Trưởng thànhđăng trên Sáng Tạo.
Anh biết vì sao cộng sản thủ tiêu Khái Hưng
Mỗi lần hoàng hôn tôi bước cùng đám đông lòng khẩn cầu cách mạng
anh biết vì sao cộng sản thủ tiêu Phan Văn Hùm
mỗi lần hoàng hôn tôi chạm mặt từng người có phải chúng ta đang sửa sọan
anh biết vì sao cộng sản thủ tiêu Tạ Thu Thâu
mỗi lần hoàng hôn tôi cố thở cho nhiều các anh nhớ tôi còn sống quờ quạng tay dan díu cách mạng nổ trong sự nín thinh
anh biết vì sao cộng sản thủ tiêu vì sao cộng sản thủ tiêu vì sao cộng sản thủ tiêu
Mỗi lần hoàng hôn tôi chỉ là người văn nghệ bé nhỏ hoặc tôi câm mồm hoặc tôi thét la
mặc chúng dụ dỗ mặc chúng dọa nạt chúng sợ cách mạng vô cùng
cộng sản thủ tiêu Hưng Hùm Thâu
mỗi lần hoàng hôn chúng tôi tìm gặp nhau những người văn nghệ yếu đuối mê cách mạng năng lực tựa thiên thần tôi còn Trọng Lang ba lần cộng sản giết hụt tôi còn Mai Thảo yêu vỡ Hà Nội khi về tôi còn Duy Thanh mầu mai nghẹt thở tôi còn Thanh Hiệp đau khổ bằng ông cụ già một ông cụ già bất mãn và khó tính tôi còn Quốc Sỹ sạch và trong hơn ngọn suối của những chuyện thần tiên tôi còn Sỹ Tế bén nhậy điềm tĩnh như cuộc đấu tranh
ngày mai qua bao nhiêu hình ảnh
mỗi lần hoàng hôn tôi đốt người tôi tới trước và các bạn tôi nghĩa là điệp điệp trùng trùng có ngã xuống còn kịp nói với nhau chúng mình chết tự do quá chừng
Nguồn rung cảm Sáng Tạo với một cường độ cao của những con người họp mặt trong không khí “buổi chiều lớn” chờ đợi “ngày mai ca hát”.
“Các anh Cộng hòa đã chiến đấu choTây Ban Nha xứ sở Lope de Vega Garcia Lorca một Breton tình điên còn nức nở mà Hy vọng Malraux còn thổn thức và mãi Ernest còn tiếc thương...”
Tiếng thơ Thanh Tâm Tuyền vang lên như âm mẫu của nguồn rung cảm này. Tự do gắn liền với Cách mạng và Cách mạng là để khai sinh ra Tự do, không phải để làm công cụ cho bạo lực độc tài. Thời sự đã mang lại cho Sáng Tạo cơ hội ra quân. Ba ngòi bút xung phong của Sáng Tạo, Nguyễn Sỹ Tế, Trần Thanh Hiệp, Thanh Tâm Tuyền đồng loạt lên án cuộc thảm sát năm 1956 ở Budapest khi dân chúng Hung Gia Lợi nổi dậy đòi tự do. Hơi thơcủa Thanh Tâm Tuyền hừng hực “Chúng tôi nhúng ngòi vào máu, những giới thuyết thoát ra ngoài địa hạt siêu hình, thế nào là dân tộc thế nào là cách mạng....”, “Hãy cho tôi khóc bằng mắt em, những cuộc tình duyên Budapest”.
Có một Nhóm Sáng Tạo không ?
Trong bài Nhìn lại Tạp chí Sáng Tạo đăng trên tờ Khởi Hành số 61 tháng 11-2001, Nguyễn Sỹ Tế có viết rằng “(...) trong lãnh vực văn chương và nghệ thuật, chúng tôi vẫn hằng theo dõi trào lưu tiến hóa của Văn học Tây phương sau cuộc Thế giới chiến tranh, lại nhận thấy cái lỗi thời, yếu kém, trì trệ của văn học nước nhà lúc đó (trong Nam cũng như ngoài Bắc) cho nên chúng tôi muốn thổi một làn gió mới vào văn đàn miền Nam để đóng góp một phần nào vào cuộc đấu tranh chính trị và ý thức hệ của toàn dân trong lẽ sống còn của quốc gia. Có thể nói chủ trương của Sáng Tạo là dùng phương tiện văn chương và nghệ thuật tranh đấu cho tự do, thúc đẩy sự đổi mới, dung nạp những dị biệt cá tính trong một nền văn hóa phong phú và cởi mở hơn...”
Doãn Quốc Sỹ để cho ra mắt toàn bộ tác phẩm của mình được nhà xuất bản Văn Hóa ở Houston ấn hành cũng giúp làm hiểu thêm sự ra đời của Sáng Tạo. “Khi thấy tác phẩm của mình - truyện Sợ Lửa - được in trên báo tôi thấy lòng húng khởi tràn trề. Thế là như lửa gặp gió tôi tiếp tục viết rồi đứng tên chủ nhiệm tờ báo lấy tên là Người Việt. Kế đó gặp Mai Thảo, cả bọn xúm lại chủ trương nguyệt san Sáng Tạo. Tới đây là tôi hoàn toàn đi vào định mệnh của kẻ mang nghiệp cầm bút. Cứ thế là viết... viết...Viết rất nhiều bên cạnh nghề cầm phấn của nghiệp nhà giáo...”
Mọi người thường gọi anh em chúng tôi Nhóm Sáng Tạo. Nếu hay hội họp với nhau, lúc nhiều lúc ít mà là Nhóm thì cũng có thể nói rằng có Nhóm Sáng Tạo. Nhưng bên trong chúng tôi thì thật ra không có Nhóm ấy. Và nhất là Sáng Tạo không phải là một văn đoàn. Chúng tôi không thành nhóm, không thành văn đoàn chỉ vì tôn trọng sự tự do của nhau. Nguyễn Sỹ Tế kể lại rằng có lúc dân Sài Gòn đã vui đùa mà nói đến chơi nhà Sáng Tạo chỉ thấy bốn năm ông nhà văn mỗi ông ngồi một xó trước cái bàn thờ tổ sư riêng. Tạp chí Sáng Tạo không hề có chức chủ bút và tổng thư ký tòa soạn đích danh...Nhưng sự gắn bó giữa những người bạn với nhau thì lại rất chặt chẽ. Mai Thảo trong thơ của anh gọi hiện tượng này là “giữa đất trời nhau”. Giữa thập niên 80, Thái Tuấn từ trong nước sang định cư ở Pháp, mang theo một bài thơ Thanh Tâm Tuyền mới ở trại cải tạo về, làm để gửi cho anh em Sáng Tạo thất tán khắp nơi, bài thơ tựa đề là Xuân tứ
Cỏ hoa thầm thì hát Ngoài vườn trăng đêm nay Xuân ngàn mùa vẫn một Hương sắc không hề phai Sự trôi chảy mãi thật Tình đơn sơ còn đây Ôi nỗi niềm bát ngát Thủy chung chẳng vơi đầy
Cần sống để nói lên sự thật
Cách đây cũng đã lâu, Nguyễn Tà Cúc, tác giả của bài Sáng Tạo mùa thay đổiấyđăng trên cùng số Khởi Hành có đăng bài của Nguyễn Sỹ Tế, lần đầu tiên tôi gặp cùng với Viên Linh, có bảo tôi rằng tôi cần nói lên nhiều sự thật [tôi hiểu là về Sáng Tạo]. Vào dịp đó tôi đang cùng Nguyễn Sỹ Tế và Đỗ Ngọc Yến tổ chức những cuộc hội thảo về Sáng Tạo. Công việc đang làm dở dang thì Đỗ Ngọc Yến phải vào nhà thương. Từ lúc ấy đến nay gần mười năm đã qua mà cuốn sách tôi định viết về tờ Sáng Tạo vẫn còn bỏ dở. Trong khi đó thì tiếp theo Mai Thảo, thêm ba người nữa đã ra đi là Nguyễn Sy Tế, Đỗ Ngọc Yến và Thanh Tâm Tuyền. Tôi xin mượn - để nói lên một phần của sự thật - lời kết luận mà Nguyễn Sỹ Tế yêu cầu tôi đặt vào phần kết thúc cuốn sách ấy khi nó hoàn tất.
“Mọi sự đều đã đổi thay. Những xúc động của ngày hôm qua không còn là những xúc động của ngày hôm nay. Giá của không gian, thời gian. thời thế và thân thế. Sự ngăn cản và vướng mắc muôn đời của con người nằm ngay trong cái rào cản của ngôn từ - le barrage du discours - Nhưng vẫn có một lớp cấn đọng nào đó của lịch sử nơi từng dân tộc và từng con người để chúng ta cùng suy ngẫm. Tôi nghĩ lớp phù sa của tạp chí Sáng Tạo đã mang lại cho dòng sông văn học Việt Nam là sự đổi mới trong tự do và sáng tạo”.
Paris, tháng 2-2007 Trần Thanh Hiệp
© Copyright Mai Thảo
|
